Tradisional

Ho de’it tinan walu kaer soberania, ne’ebé hetan iha era globalizasaun nia laran, Timor-Leste oras ne’e harii hela no harii hikas fali ninia identidade kulturál. Abut hosi identidade ida ne’e hori uluk kedas ema rai ho didiak, maski povu hetan impozisaun hosi li’ur. Kolonizasaun Portugés la konsege, to’o okupasaun Indonézia nian mós la kosege anula aspetu hirak ne’ebé mak karakterístiku no tradionál liu hosi Kultura Nasionál Timor nian.

Diferensa kulturál ida ne’e mak iha tempu hirak liu ba, sai nu’udar arma rezisténsia nian. Oras ne’e, iha tempu prezente, Governu fiar “katak esensiál, mak liu husi kultura Timor-Leste tenke buka hetan ninia pozisaun, hodi prezerva, hariku no rai didiak ninia identidade, maibé labele nega abertura ba buat modernu nian”, tuir ita bele lee iha Programa Governu Konstitusionál ba Dahaat nian. Sekretáriu Estadu, Virgílio Simith, konsidera katak prezervasaun Kultura Nasionál ne’e hahú sai nu’udar tarefa ida ba sidadaun ida-ida, liu hosi asaun rua: “pratika no moris tuir. Bainhira koalia kona-ba atu prezerva kultura, ita rasik tenke sente katak ita pertense ba kultura no katak kultura pertense mai ita. Ita tenke hadomi, apresia, no pratika.

Ita la bele lakon interese ba ita nia kultura basá ida ne’e mak ita nia identidade, ne’ebé mak halo ita sai diferente hosi país hirak seluk ne’ebé haleu ita. Ita iha ita nia dansa rasik, ita nia múzika, ita nia patrimóniu arkitetóniku tradisionál rasik, hanesan Uma Lulik ne’ebé mak iha arkitetura tradisionál ne’ebé mak hanesan símbulu ba ita nia identidade.” Sekretáriu Estadu Kultura subliña tan katak, Uma Lulik sira ne’e rasik bele sai nu’udar ezemplu rikusoin no partikularidade kulturál Timor-Leste nian.

“Maski iha buat ruma atu hanesan (ne’ebé mak bele refórsa ita nia identidade) maibé Uma Lulik sira la hanesan iha distritu ida-idak. Ida-idak iha ninia espresaun ida rasik”. No atu bele prezerva kultura no identidade ne’e, mak Virgílio Simith hato’o apelu ba timor oan tomak: “Ita tenke kuidadu, ita labele husik kultura ne’e monu ba destruisaun, bele hosi ema seluk, ka, dala ruma, hosi ita rasik. Ita, atu oinsá mós, tenke evita vandalizmu, atu ita nia kultura labele lakon. Ita labele  apresia de’it buat hirak ne’ebé mai hosi li’ur, ita tenke hateke mós ba buat ne’ebé ita iha iha rai laran, ba buat ne’ebé ita nian”.